Behoefte aan visie

De afgelopen drie jaar zijn gemeenten druk bezig geweest met de transitievisie warmte. Bijna alle gemeenten hebben deze nu opgesteld en een groot aantal gemeenten is druk bezig met de uitvoeringsplannen en soms al met de uitvoering. Daarbij blijkt dat veel gemeenten worstelen met de vraag hoe zij kunnen sturen in de transitie en wat dit betekent voor de interne organisatie en de samenwerking met stakeholders en bewoners. Gemeenten hebben behoefte aan een duidelijke visie op wat de regierol inhoudt en hoe zij daar invulling aan kunnen geven.

Ervaringslessen

Om die reden heeft onderzoeksbureau MSG – in opdracht van en samen met themateam regie en organisatie van PAW – een onderzoek uitgevoerd naar de regierol van gemeenten in de warmtetransitie. Het bureau stuurde een enquête uit naar alle proeftuingemeenten en hield 22 interviews met gemeenten en stakeholders. Doel was ervaringslessen op te halen en inzicht te geven in mogelijke invullingen van de regierol. De uitkomsten van het onderzoek staan in het rapport ‘Sturen in de transitie’. De belangrijkste aandachtspunten zijn daarbij gebundeld in de visual die je hieronder ziet. Onder de visual lees je meer over de visie op regie, die PAW aan de hand van de opgehaalde inzichten heeft ontwikkeld.

Bekijk de visual

Nieuwe manieren van denken en werken

Na de enquête en interviews bleek dat een eenduidige definitie van regie niet te geven is. Wel is een duidelijk beeld ontstaan van de complexiteit van de regierol. De warmtetransitie vraagt om een systeemverandering. Naast nieuwe technieken zijn er nieuwe werkwijzen, samenwerkingsvormen en wettelijke kaders nodig. Van het aardgas af gaan vereist langdurige samenwerkingen tussen de betrokken partijen en gaat gepaard met grote onzekerheden. De gemeente heeft de regie in de lokale warmtetransitie, maar dat betekent niet dat zij alles zelf zou moeten of kunnen doen. In het complexe speelveld zijn vertrouwen, lef en een pragmatische blik op wat mogelijk is cruciaal om vooruit te komen.

Gemeenten zorgen voor samenhang

Belangrijk in deze complexiteit is de samenhang te bewaken. Eigenaarschap en kennis zijn verspreid over mensen en organisaties met verschillende uitgangssituaties en behoeften.

Keuzevrijheid en lokale zeggenschap zijn daarom noodzakelijk. Tegelijkertijd is er samenhang nodig: de optelsom van de keuzes van alle betrokkenen moet ‘kloppen’. Regie is, kortom, een balans tussen autonomie en sturing.

Gemeenten zorgen vanuit hun regierol voor samenhang op het gebied van:

• Waarden en belangen
  Gemeenten zorgen voor een balans tussen de wensen van betrokkenen en bewaken daarbij publieke waarden en belangen.
• Tempo
  Gemeenten zijn verantwoordelijk voor een realistisch tijdspad waarmee de gebouwde omgeving in 2050 aardgasvrij is.
• Het energiesysteem
  De keuzes die de gemeente maakt dragen bij aan een betaalbaar, betrouwbaar en duurzaam energiesysteem. Daarbij gaat duurzaamheid verder dan alleen de reductie van CO2.
• De investeringsagenda’s van partijen in de warmteketen
  Deze trajecten samenbrengen en onderling afstemmen is nodig om tempo te houden en desinvesteringen te voorkomen.
• De lokale situatie
  De gemeente laat de warmtetransitie aansluiten op andere ontwikkelingen en opgaven in de wijk in een integrale benadering.

Gemeenten sturen op verschillende manieren

Samenhang komt tot stand via sturing. Gemeenten hebben daarvoor verschillende middelen tot hun beschikking:

• Coördinatie
  Gemeenten dragen zorg voor de samenwerking tussen de betrokken partijen. Zij zien erop toe dat bewoners worden ontzorgd en nemen waar mogelijk informatie- en organisatiebarrières weg.
• Participatie en communicatie
  Gemeenten betrekken bewoners op een wijze waarin hun belang zichtbaar en herkenbaar is en een plek krijgt in het proces van besluitvorming.
• Prikkelen
  Gemeenten maken technische opties of arrangementen aantrekkelijk met bijvoorbeeld subsidies en garanties. Daarmee dragen zij bij aan betaalbare oplossingen voor eindgebruikers.
• Directe sturing
  Gemeenten verplichten of verbieden acties vanuit hun rol in de vergunningverlening, en in de toekomst mogelijk wanneer er afsluitbevoegdheid is. Met directe sturing kan de gemeente de gewenste richting van de warmtetransitie tot op zekere hoogte afdwingen.
• Rolneming in de governance
  Gemeenten nemen zelf een rol in de alternatieve warmteoplossing, als bijvoorbeeld (mede-)eigenaar of -aandeelhouder. Daarmee krijgen zij zeggenschap over de keuzes die worden gemaakt.

Regierol vereist flexibele invulling

Regie is maatwerk en komt tot stand in samenwerking met andere partijen. Er is daarom niet één juiste aanpak om samenhang te creëren. Welke aanpak effectief is, hangt af van de partners, de wijk, haar bewoners en de techniek. Bovendien kunnen behoeften veranderen in de verschillende fasen van het proces. Tussentijdse reflectie is daarom belangrijk. Een lineair stappenplan is niet voldoende om een wijk of buurt aardgasvrij te maken. Door een route te schetsen, te leren en gezamenlijk bij te sturen kunnen gemeenten en hun partners de weg vinden naar een duurzame, betaalbare en gedragen warmtevoorziening.

Conclusie is dan ook: omarm de complexiteit! Regie voeren vereist continu schakelen en doorontwikkelen op meerdere niveaus: strategisch, tactisch en operationeel. Het rapport biedt verdere handvatten om grip te blijven houden op dat proces.

Bekijk het rapport ‘Sturen in transitie’

Heb je vragen over het onderzoek, mail dan naar manouk.staal@vng.nl.